Halk arasında salep olarak bilinen orkide bitkisinin yumruları bahar aylarının gelmesiyle birlikte başlayan kontrolsüz sökümler yüzünden nesli tehlike altındaki türlerin başında geliyor. Sökümü yasak olmasına karşın ekonomik değeri nedeniyle kaçak olarak devam eden orkide türleri üzerindeki baskıyı azaltmak amacıyla Orman Genel Müdürlüğü’nce başlatılan ‘Salep Eylem Planı’ ilk başarılı sonuçlarını vermeye başladı. Isparta’da bulunan Eğirdir Orman Fidanlık Müdürlüğü arazisinde ekimi yapılan 5 bin orkide yumrusunun çimlenmesinde başarı sağlandı. Mayıs ayında hasadı yapılması planlanan yumrular, proje kapsamında ayrılan alanlara dikilecek. 2017’de 10 bin orkide yumrusunu toprakla buluşturmayı hedefleyen Eğirdir Orman Fidanlığı, 2003 yılında da dünyada ilk kez ardıç tohumunu çimlendirerek fidan üretmeyi başarmıştı.
YAZIN DONDURMA, KIŞIN SALEP: LEZZET İÇİN YOK EDİLEN TÜR
Yaz aylarında serinlik kaynağı olan dondurmanın, kışın ise sıcaklığı ve mis gibi kokusuyla vazgeçilmez olan salebin ham maddesi olan orkide bitkisinin yumruları, Türkiye’de doğal olarak yetişen türün varlığını sürdürmesi için yaşamsal önemde. Adını Arapça’da ‘tilki testisi’ anlamına gelen ‘sahlap’ kelimesinden alan salep, bilimsel literatürde formu nedeniyle Yunanca’da ‘testis’ anlamına gelen ‘orchis’ olarak anılıyor.
TÜRKİYE’DE 150’DEN FAZLA TÜRÜ DOĞAL OLARAK YETİŞİYOR
Türkiye’de 150’den fazla türü doğal olarak yetişen orkide bitkisinin yaklaşık 80’e yakın türünün yumrularından ise salep elde ediliyor. Gıdadan kozmetiğe birçok alanda kullanılan salep oldukça değerli bir ürün. Ancak denetimsiz toplayıcılık, enerji ve madencilik projeleri, plansız kentleşme, biyokaçakçılık, ormancılık faaliyetleri ve bilinçsiz otlatma ve çeşitli baskılar yüzünden yok olma tehdidiyle karşıya olan orkide türlerinin yaşam alanları da hızla daralıyor.
SALEP EYLEM PLANI KAPSAMINDA ORKİDE ÜRETİMİNDE DEVRİM
Orman Genel Müdürlüğü (OGM) bünyesinde başlatılan ve 2014-2018 yılları arasını kapsayan ‘Salep Eylem Planı’ kapsamında yaşam alanları baskı altında bulunan orkide türlerinin doğal ortamda çoğaltılması amaçlanıyor. Proje kapsamında seçilen kuruma bağlı fidanlıklardan biri olan Isparta Eğirdir Orman Fidanlık Müdürlüğü’nde geçtiğimiz son baharda arazide ekimi yapılan 5 bin adet orkide yumrusunun çimlenmesi sağlandı.
2017 YILINDA 10 BİN YUMRU TOPRAKLA BULUŞTURULACAK
Bugüne kadar kültür ortamında üretimi sağlanamayan orkide türleri, bu önemli adımla birlikte yok olmaktan kurtarılacak. Mayıs ayında hasat edilmesi planlanan Eğirdir Orman Fidanlık Müdürlüğü’nde üretilen yumrular, Salep Eylem Planı kapsamında belirlenen koruma alanlarına nakledilerek doğal ortamda çoğalmaları sağlanacak. Proje kapsamında 2017 yılında 10 bin adet orkide yumrusunun toprakla buluşturulması hedefleniyor.
İZMİR’DEKİ ENSTİTÜDE BAŞLAYAN ÇALIŞMALAR ÖNCÜ OLDU
İzmir’in Menemen ilçesinde bulunan Ege Üniversitesi Tarımsal Araştırmalar Enstitüsü’nde üretim çalışmaları yapılan salep orkidesi yetiştiriciliğine yönelik deneyimlerin de katkısıyla elde edilen kazanımlar, devrim niteliğinde.
YEREL HALKA VE YÖNETİCİLERE EĞİTİM VERİLECEK
Avrupa ve Ortadoğu’da en yaygın doğal orkide popülasyonuna sahip olan Türkiye’de elde edilen bu başarı, türün geleceği açısından da oldukça önem taşıyor. Salep’in yok olma tehlikesinin önüne geçebilmeyi amaçlayan projeyle alan ve ürün envanteri yapılarak koruma planlarının hazırlanması, doğal ortamından geliştirilmesine yönelik araştırma yapılması, fidanlıklarda yetiştirilecek salep fertlerinin doğal yayılış alanlarına transferi ve gen kaynağı maksatlı tohum bahçelerinin oluşturulması gibi hedeflerin yanı şıra yerel halkın ve kaynak yöneticilerinin eğitimi konularında çalışmalar yapılması planlanıyor.
ÇALIŞMALAR, TÜRÜN YAYGIN OLDUĞU BÖLGELERDE YÜRÜTÜLÜYOR
Doğal orkide türlerinin en fazla yayılış gösterdiği bölgelerde bulunan, Antalya, Isparta, Muğla, Kastamonu, Kahramanmaraş ve Elazığ’daki bölge müdürlükleri bünyesinde yürütülen Salep Eylem Planı kapsamında toplam 2 bin dekarlık alanda türün doğal olarak çoğaltılması sağlanacak.
ORMAN DIŞINDAKİ ALANLARDA HUKUKİ YAPTIRIM YOK
Osmanlı döneminden günümüze kadar değerli bir ticari ürün olarak doğadan sökülüp satılan orkide türleri, son yıllarda yapılan hukuki düzenlemelerle ihracı yasaklandı. Ancak 40’a yakını yalnızca Türkiye’de yetişen endemik tür olan orkidelerin kaçak olarak sökülmesinin önüne geçmek için yeni yasal düzenlemeler yapılması gerekiyor. Çünkü orman idaresinin dışında yetişen orkide türlerin toplanmasına yönelik herhangi bir hukuki yaptırım bulunmuyor.
KAÇAK TOPLAYICILIK KABAHAT DEĞİL, ‘SUÇ’ KAPSAMINA ALINMALI
2872 sayılı Çevre Kanunu kapsamında ‘çevre kabahati’ olarak görülen ve idari para cezasıyla geçiştirilen yasal düzenlemenin orkidelerin de aralarında olduğu pek çok türün korunması için yeterince caydırıcı olmadığı belirtiliyor. Biyolojik çeşitliliğin sonunu getiren kaçak toplayıcılığın kabahat değil, ‘suç’ kapsamına alınarak daha etkin bir yasal mücadele zemini hazırlanması gerektiğini kaydeden uzmanlar, yerel halkın biyolojik çeşitliliğin önemi konusunda bilinçlendirilmesi için bir eğitim seferberliği başlatılmasının da oldukça önemli olduğunun altını çiziyor.
TÜRKİYE’DE HER YIL YAKLAŞIK 180 MİLYON ORKİDE SÖKÜLÜYOR
Orkide yumrularından 1 kilo kurutulmuş salep elde etmek için 1000 ila 4350 adet arasında orkide yumrusunun sökülmesi gerekiyor. Türkiye’de her yıl tüketilen kuru salep miktarının ise yaklaşık 45 ton olduğu kaydediliyor. Bu tüketimi karşılamak için doğadan her yıl yaklaşık 180 milyon adet orkide yumrusu sökülmesi gerekiyor. Bu da türün sonunu getiriyor.
TÜRKİYE’NİN SALEP BORSASI BUCAK
Burdur’un Bucak ilçesinde bulunan salep değirmenleri, ilçeyi Türkiye’nin dört bir yanından getirilen orkide yumrularının öğütüldüğü bir merkez haline getirmiş. Bucak bir anlamda Türkiye’nin salep borsası niteliğinde. Toplayıcıların yaş olarak 15-20 liraya tüccara sattıkları salep, kurutulup öğütüldüğünde yaklaşık 200 ila 400 lira arasında değişen fiyatlara satılabiliyor.
Kaynak: Odatv.com-Yusuf Yavuz
