Birçok bitki, insanlar ve diğer hayvanlar üzerinde tıbbi etkileri olan bileşikler üretir. Yabani şempanzeler, besin açısından zayıf olan ama hastalık semptomlarını tedavi edebilen veya azaltabilen çeşitli bitki maddeleri yerler. Bununla birlikte, şempanzelerin, kendi spesifik rahatsızlıklarına yardımcı olan özelliklere sahip bitkileri kasıtlı bir şekilde arayarak mı, yoksa şifalı olan bitkileri pasif olarak tüketerek mi kendi kendilerini tedavi ettiklerini belirlemek zor.
Bu çalışmanın yazarları, yabani şempanzelerin (Pan troglodytes) davranışsal gözlemlerini, yedikleri potansiyel şifalı bitkilerin farmakolojik testleriyle birleştirdi. Araştırmacılar, Uganda’daki Budongo Merkezi Orman Koruma Alanı’ndaki iki topluluktan 51 şempanzenin davranışını ve sağlığını izledi.
Daha sonra şempanzelerin kendi kendini tedavi etmek için kullanabileceğinden şüphelendikleri rezervdeki 13 ağaç ve bitki türünden bitki özleri topladılar ve bunları antiinflamatuar ve antibiyotik özellikleri açısından test ettiler.
Bunlar arasında hasta veya yaralı şempanzelerin yerken gözlemledikleri fakat normal beslenmelerinin bir parçası olmayan bitkiler ve daha önceki araştırmaların şempanzelerin tıbbi özellikleri nedeniyle tüketebileceğini öne sürdüğü bitkiler yer alıyordu.
Araştırmacılar, bitki özlerinin yüzde 88’inin bakteri üremesini engellediğini, yüzde 33’ünün ise antiinflamatuar özelliklere sahip olduğunu buldu. Dogbane familyasına (Alstonia boonei) ait bir ağacın ölü odunu en güçlü antibakteriyel aktiviteyi gösterdi ve aynı zamanda antiinflamatuar özelliklere de sahipti; bu da onun yaraları tedavi etmek için kullanılabileceğini düşündürüyordu.
Doğu Afrika maun ağacının (Khaya anthotheca) kabuğu ve reçinesi ile eğrelti otunun (Christella parasitica) yaprakları güçlü anti-inflamatuar etkiler sergiledi.
Araştırmacılar, eli yaralı bir erkek şempanzenin eğrelti otu yapraklarını aradığını ve yediğini gözlemledi. Bu, ağrıyı ve şişliği azaltmaya yardımcı olmuş olabilir. Ayrıca kedi dikeni ağacının (Scutia myrtina) kabuğunu tüketen parazit enfeksiyonu olan bir bireyi de kaydettiler.
Sonuçlar şempanzelerin tıbbi etkileri için belirli bitkileri aradıklarını gösteriyor. Çalışma, yabani şempanzelerin ağaç kabuğu ve ölü odunla beslenmesinin tıbbi yararlarına ilişkin hem davranışsal hem de farmakolojik kanıt sağlayan ilk çalışmalardan biri.
Yazarlar, Budongo Merkez Orman Koruma Alanı’nda yetişen şifalı bitkilerin, antibiyotiğe dirençli bakteriler ve kronik inflamatuar hastalıkların neden olduğu zorlukları ortadan kaldıracak yeni ilaçların geliştirilmesine de yardımcı olabileceğini söylüyor.
“Bu çalışmada, primat kuzenlerimizi izleyerek ve onlardan öğrenerek, yeni ilaçların keşfini nasıl hızlandırabileceğimizi gösterirken aynı zamanda orman eczanelerimizi korumanın önemini de vurguluyoruz.”
Public Library of Science. 20 Haziran 2024.
Makale: Freymann et al. 2024. Pharmacological and behavioral investigation of putative self-medicative plants in Budongo chimpanzee diets. PLOS ONE.
Erman Ertuğrul
