Arılar ve şempanzeler karmaşık becerileri akranlarından öğrenebiliyorlar. Daha önce bunun sadece insanlara özgü olduğu düşünülüyordu.
İki yeni çalışma, arıların ve şempanzelerin, daha önce sadece insanlara özgü olduğu düşünülen bir yetenek olan, kendi başlarına asla ustalaşamayacakları kadar karmaşık becerileri akranlarından öğrenebildiklerini ortaya çıkardı.
İnsanlığın taçlandırıcı yeteneklerinden biri “kümülatif kültür” olarak adlandırılıyor. Bu, becerileri, bilgiyi ve teknolojiyi zamanla biriktirme ve bunları nesiller boyunca aktarırken iyileştirme yeteneğimiz anlamına geliyor.
Bireylerin kendi başlarına öğrenemeyecekleri yetenekleri aktarma kabiliyetinin, insanlığın dünya üzerindeki yükselişine ve hakimiyetine yardımcı olduğu düşünülüyor.
Arı çalışmasının yazarlarından davranışsal ekolog Lars Chittka, “Çocukları ıssız bir adaya bıraktığınızı hayal edin. Biraz şansla hayatta kalabilirler, ancak okuma veya yazma bilmeyecekler çünkü bu, önceki nesillerden öğrenmeyi gerektirir” diyor.
Önceki deneyler, bazı hayvanların sosyal öğrenme olarak bilinen bir şeyi yapmayı – diğerlerini gözlemleyerek nasıl yapılacağını çözmeyi – başarabildiklerini gösterdi.
Güvercinlerin inanılmaz yön bulma yeteneği veya şempanzelerin fındık kırma yeteneği gibi bu davranışlardan bazılarının zamanla mükemmelleştiği görülüyor; bu da bunların kümülatif kültür örnekleri olabileceğini düşündürüyor.
Ancak, bilim insanlarının bireysel bir güvercinin veya şempanzenin bu başarıları kendi başlarına elde edip etmediğini kesin olarak anlaması zor.
Bu yüzden Birleşik Krallık’tan bir araştırma ekibi arılara yöneldi.
‘Çok şaşırtıcı’
İlk adım, daha sonra başkalarına öğretebilecekleri karmaşık bir beceriyi gerçekleştirmek için “göstericilerden” oluşan bir ekip yetiştirmekti.
Laboratuvarda, bazı arılara iki aşamalı bir bulmaca kutusu verildi. İlk olarak bir mavi sekmenin ardından bir kırmızı sekmeyi iterek sonunda şekerli ödülü serbest bırakmaları gerekiyordu.
Çalışmanın ortak yazarlarından Alice Bridges, “Bu görev arılar için gerçekten zor, çünkü biz onlardan esasında ilk aşama sırasında hiçbir şey karşılığında bir şey yapmalarını istiyoruz” diyor.
Başlangıçta, şaşkın arılar önce mavi olanı hareket ettirmeden sadece kırmızı sekmeyi itmeye çalıştı ve nihayetinde vazgeçtiler.
Araştırmacılar arıları motive etmek için, bu ilk adımın sonuna şekerli bir ödül koydular ve onlar bu işlemde ustalaştıkça yavaş yavaş ödülü geri çekildiler.
“Göstericiler” daha sonra bazı yeni “naif” arılarla eşleştirildi, bunlar göstericilerin bulmacayı çözmesini izledikten sonra kendileri denemeye başladı.
15 naif arıdan beş tanesi, ilk aşamadan sonra bir ödüle ihtiyaç duymadan hızla bulmacayı tamamladı.
Bridges, “Çok şaşırdık. Bu gerçekleştiğinde hepimiz deliye döndük” diyor.
Araştırmaya dahil olmayan Exeter Üniversitesi’nden bilişsel evrim profesörü Alex Thornton, bunun küçük bir örneklem büyüklüğü olduğunu söylüyor. “Ancak mesele açık: Görevi tek başına öğrenmek son derece zordu, ancak bazı arılar bunu sosyal öğrenme yoluyla çözebiliyordu.”
Araştırmanın yazarları, bu durumun bir omurgasızda kümülatif kültürün ilk gösterimi olduğunu söylüyor..
Armut dibine düşer
Nature Human Behaviour dergisindeki ayrı bir araştırmaya göre, yaşayan en yakın akrabalarımız olan şempanzeler de bu yeteneğe sahip görünüyor.
Zambiya’daki Chimfunshi Wildlife merkezindeki yarı yabanıl bir şempanze grubu için hazırlanan bulmaca biraz daha zorluydu.
Bu bulmaca, bir ahşap topu almayı, bir çekmeceyi açık tutmayı, topu yerleştirmeyi ve sonra onu kapatıp yer fıstığı ödülünü serbest bırakmayı içeriyordu.
Üç ay boyunca, 66 şempanze bulmacayı çözmeyi denedi ve başarısız oldu.
Sonra araştırma ekibi, diğerlerine nasıl yapılacağını göstermek için iki gösterici şempanze eğitti.
İki ay sonra, 14 “naif” şempanze bunu başardı.
Ve şempanzeler göstericileri ne kadar çok izlerse, sorunu o kadar hızlı çözmeyi öğrendiler.
Bridges, çalışmaların kümülatif kültürün yalnızca en akıllı türlerin —örneğin insanların— yapabileceği son derece karmaşık ve nadir bir yetenek olduğu fikrine temelden karşı çıktığını söylüyor.
Thornton, araştırmanın bir kez daha insanların diğer hayvanlara kıyasla kendi yeteneklerini nasıl daha fazla abarttıklarını gösterdiğini söylüyor.
Makale 1: Bridges, A.D., Royka, A., Wilson, T. et al. (2024). Bumblebees socially learn behaviour too complex to innovate alone. Nature.
Makale 2: van Leeuwen, E.J.C., DeTroy, S.E., Haun, D.B.M. et al. (2024). Chimpanzees use social information to acquire a skill they fail to innovate. Nat Hum Behav.
Yazar: Erman Ertuğrul
